گروه نرم افزاری آسمان

خواب پیامبر (ص) و درخت ملعون در قرآن



قرآن کریم در آیهي شصتم سورهي اسراء به رؤیاي امتحانی پیامبر صلی الله علیه و آله و درخت ملعون اشاره میکند و میفرماید:
60 . وَإِذْ قُلْنَا لَکَ إِنَّ رَبَّکَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّءْیَا الَّتِی أَرَیْنکَ إِلَّا فِتْنَۀً لِّلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَۀَ فِی الْقُرْءَانِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا یَزِیدُهُمْ
در حقیقت پروردگارت به مردم احاطه دارد؛ و (ما) خوابی را که به تو » : إِلَّا طُغْیناً کَ بِیراً و (یاد کن) هنگامی را که به تو گفتیم
نمایاندیم، و درخت لعنت شده در قرآن را، جز براي آزمایش مردم قرار ندادیم؛ و آنان را میترسانیم، و [لی جز بر سرکشی
نکتهها و اشارهها: 1. این آیه به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در برابر لجاجت مخالفان دلداري میدهد و «. بزرگشان نمیافزاید
اشاره میکند که خدا میداند همیشه در برابر دعوت پیامبران، گروهی مؤمن و گروهی سرکش لجوج هستند و تمام این برنامهها
پیامبر صلی الله علیه و آله که در این آیه از آن یاد شده، چند تفسیر « رؤیاي » براي آزمایش مردم است. 2. مفسران قرآن در مورد
ارائه کردهاند: الف) مقصود از رؤیا خواب نیست بلکه ماجراي معراج است که مایهي آزمایش مردم شد و مؤمنان آن را پذیرفتند و
کافران انکار کردند. ب) مقصود از رؤیا، خواب پیامبر صلی الله علیه و آله براي وارد شدن به مسجد الحرام است. این خواب در
سال ششم دیده شد، ولی فتح مکه در سال هشتم تحقق یافت و همین سبب آزمایش مردم شد و افراد ضعیف را به تردید انداخت.
خواب پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد بالا رفتن میمونها از منبر ایشان است که به حکومت بنی امیه تفسیر « رؤیا » ج) مقصود از
شده است. این خواب پیامبر صلی الله علیه و آله ص: 112 را ناراحت ساخت و حکومت بنیامیه
البته مانعی ندارد که آیهي فوق به هر سه تفسیر اشاره داشته باشد، اما تفسیر سوم با آیه سازگارتر «1» . مایهي آزمایش مردم شد
که در این آیه از آن یاد شده چند تفسیر ارائه کردهاند: الف) این که مقصود « درخت ملعون » 3. مفسران قرآن در مورد «2» . است
ب) مقصود قوم سرکش یهود باشند که همانند «3» . باشد که در جهنّم میروید و مایهي عذاب دوزخیان است « درخت زَقُوم » همان
درخت داراي شاخ و برگ هستند. ج) منظور حاکمان بنی امیه باشند که همان درخت خبیث است که در قرآن از آن یاد شده و در
آموزهها و پیامها: 1. خدا از «5» . البته مانعی ندارد که این آیه اشاره به هر سه تفسیر باشد «4» . برخی احادیث به آن اشاره شده است
احوال همهي مردم باخبر است. 2. گاهی رؤیا و مطالب قرآنی، مایهي امتحان مردم است. ص: 113
3. برخی مردم، در برابر هشدارهاي قرآن لجاجت میکنند و بر سرکشی خود میافزایند. 4. به رؤیاهاي مردان الهی توجه کنید که
در زندگی شما نقشآفرین است. ***
صفحه 36 از 127
سرگذشت آدم و ابلیس
قرآن کریم در آیات شصت و یکم تا شصت و سوم سورهي اسراء به سجدهي فرشتگان بر آدم و نافرمانی ابلیس و مهلت او براي
63 . وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلئِکَۀِ اسْجُدُواْ لِآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلَّآ إِبْلِیسَ قَالَ ءَأَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِیناً* قَالَ - وسوسهگري اشاره میکند و میفرماید: 61
أَرَأَیْتَکَ هذَا الَّذِي کَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلَی یَوْمِ الْقِیمَ ۀِ لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إِلَّا قَلِیلًا* قَالَ اذْهَبْ فَمَن تَبِعَکَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزَآؤُکُمْ
و (همگی) سجده کردند، جز ابلیس (که) «. براي آدم سجده کنید » : جَزَآءً مَّوْفُوراً و (یاد کن) هنگامی را که به فرشتگان گفتیم
آیا ملاحظه کردي، این کسی را که بر من برتري » : سپس) گفت ) *«!؟ آیا براي کسی سجده کنم که از گِل آفریدهاي » : گفت
*«! دادي؟ اگر (مرگ مرا) تا روز رستاخیز به تأخیر اندازي، جز اندکی از فرزندانش را، حتماً منحرف و ریشه کن خواهم ساخت
. نکتهها و اشارهها: 1 «! برو، و هر کس از آنان از تو پیروي کند، پس حتماً جهنّم با کیفري کامل، سزاي شماست » : (خدا) گفت
در این آیه نیز اشاره شده «1» . سرگذشت آموزندهي انسان با فرشتگان و سرکشی ابلیس در آیات متعددي از قرآن بیان شده است
که فرشتگان براي آدم سجده کردند که نوعی تواضع در برابر عظمت آفرینش آدم و سجدهي شکر خدا بود که چنین موجود
شگرفی آفریده است. ابلیس که جزء فرشتگان نبود ولی به خاطر عبادت زیاد در صف آنان قرار گرفته بود، تکبّر ورزید؛ او از آتش
آفریده شده بود و انسان از خاك، و از این رو میپنداشت که برتر از آدم است و سرکشی کرد و سجده ننمود و در پایان از تفسیر
قرآن مهر جلد دوازدهم، ص: 114 خدا مهلت خواست تا بر سرراه فرزندان آدم دام بگستراند و خدا به او تا وقت معینی فرصت داد
و یا به انحراف کشاندن آنها با وسوسهگري «2» 2. ابلیس در پی ریشه کن کردن انسانها در زمین «1» . تا مایهي آزمایش مردم باشد
که همه، جز اندکی از بندگان خالص خدا، از او پیروي میکنند و به انحراف و نابودي کشانده میشوند. آموزهها و «3» است
پیامها: 1. نژادپرستی عامل سرکشی ابلیس شد. 2. حقیقت انسان از فرشتگان برتر است. 3. شیطان از خدا مهلت خواست و به او
مهلت داده شد تا مایهي آزمایش انسانها باشد. 4. شیطان را بشناسید و مراقب او باشید که در پی انحراف و ریشهکن کردن اکثریت
انسانهاست. 5. انسانها مراقب دامهاي شیطان، دشمن قدیمی خود باشند که آنها را به جهنّم میکشاند. *** تفسیر قرآن مهر جلد
دوازدهم، ص: 115 قرآن کریم در آیهي شصت و چهارم سورهي اسراء به دامهاي متنوع شیطان و راههاي وسوسهگري او اشاره
میکند و میفرماید: 64 . وَاسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُم بِصَوْتِکَ وَأَجْلِبْ عَلَیْهِم بِخَیْلِکَ وَرَجِلِکَ وَشَارِکْهُمْ فِی الْأَمْولِ وَالْأَوْلدِ وَعِدْهُمْ
وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطنُ إِلَّا غُرُوراً و از آنان هر کس را میتوانی با آوایت تحریک کن؛ و بر آنان با سوارانت و پیادگانت، [با فریاد] بتاز؛
و در اموال و فرزندان، با آنان شریک شو؛ و آنان را وعده ده- در حالی که شیطان جز فریب به آنان وعده نمیدهد. نکتهها و
اشارهها: 1. در این آیه به لشگر سواره و پیادهي شیطان اشاره شده است. این تعبیرات اشاره به دستیاران فراوان شیطان است که از
جنس خودش یا آدمیان هستند و در فریب و انحراف مردم به او کمک میکنند و برخی همچون لشگر سواره، سریع هستند و بعضی
2. شیطان از چهار طریق متنوع وسوسهگري میکند و با نفوذ بر انسانها، آنان «1» . همچون لشگر پیاده آرام و کُند حرکت میکنند
را منحرف میسازد. در جهان کنونی نیز شیطانصفتان از همین چهار راه یعنی حملهي تبلیغاتی، نظامی، اقتصادي و وعدههاي
فریبنده بر ملتها هجوم میآورند. 3. نخستین برنامهي شیطان استفاده از صداها و نغمههاي هوسانگیز و تحریک کننده است، هر
اما معناي آیه شامل هر گونه تبلیغات «2» چند مفسران این تعبیرات قرآن را به موسیقیها و خوانندگیهاي حرام تفسیر کردهاند
گمراه کنندهي صوتی و سمعی میشود که در دنیاي امروز از طریق رادیوها، ص: 116 ماهوارهها و
راههاي دیگر اجرا میشود و افراد ناآگاه را به انحراف و استعمار میکشاند. 4. دومین برنامهي شیطان استفاده از نیروهاي واکنش
سریع نظامی است. در عصر ما نیز شیطانصفتان و مستکبران در مواردي که مردم در برابر آنان مقاومت میکنند به نیروي نظامی
متوسل میشوند. نکتهي جالب آن است که در این آیه اشاره شده که آنان در همین حرکت نظامی خود سر و صدا راه میاندازند.
صفحه 37 از 127
شاید به خاطر آن که نیروهاي آنها بدون روحیه و تو خالی هستند آنان سعی میکنند مردم را با سر و صدا و تبلیغات و نمایش «1»
نظامی بترسانند. 5. سومین برنامهي شیطان شرکت در سرمایهها و فرزندان مردم است. برخی مفسران گفتهاند مقصود از شرکت در
اموال، همان رباخواري و مقصود از شرکت در فرزندان، همان تولد فرزندان نامشروع یا فرزندانی است که از مال حرام پیدا
ولی این تعبیرات آیه معناي وسیعی دارد و شامل هر گونه «2» ، میشوند و یا فرزندانی که بدون یاد خدا، نطفهي آنان منعقد میشود
مال حرام و فرزند نامشروع میشود. در عصر حاضر نیز استعمارگران شیطانصفت با مشارکت در اموال ملتها به غارت آنها
میپردازند و با ایجاد مراکز فساد تحت پوششهاي تفریحی به ترویج فحشا میپردازند و حتی در تربیت فرزندان مردم دخالت
میکنند و آنان را به انحراف میکشانند. 6. برنامهي چهارم شیطان منحرف کردن مردم از طریق وعدههاي فریبنده است. تفسیر قرآن
مهر جلد دوازدهم، ص: 117 آري؛ شیطان صفتان همیشه با ایجاد آرزوهاي دور و دراز و با نامهاي فریبنده مردم را به دنبال خود
میکشند و حتی گاهی یک ملت را در دام استعمار و استثمار خود گرفتار میکنند. 7. شیطان درون و برون: امام عارفان در این
مورد میفرمایند: باید شیطانها را بشناسید تا نشناسید نمیتوانید دفاع کنید از خودتان، شیطان خودتان را بشناسید، شیطان باطن
خودتان را بشناسید، شیطانهاي خارجی را هم بشناسید تا بتوانید با آنها جهاد کنید. شیطان باطنی انسان خود آدم است، خود انسان،
شیطان باطنی انسان بسیار استاد است و او- این- همچو نیست که ابتدا انسان را به فساد «1» . آن نفسیّت انسان، آن هواهاي انسان
بکشد، ابتدا قدم کوچکی را وامیدارد که انسان بردارد، این قدم که برداشت فردایش یک قدم یک قدري بلندتري، انسان را یواش
آموزهها و پیامها: 1. شیطان و شیطانصفتان از راههاي تبلیغاتی، نظامی، «2» . یواش به جهنم میفرستد، یواش یواش به فساد میکشد
اقتصادي و روانی شما را منحرف میسازند (پس به هوش باشید). 2. همهي وعدههاي شیطانی نوعی فریبکاري است. 3. در مورد
سرمایهها و فرزندان خود دقت کنید که شیطان و شیطانصفتان در آنها نفوذ نکنند. *** ص: 118
قرآن کریم در آیهي شصت و پنجم سورهي اسراء به عدم تسلّط شیطان بر بندگان خدا و کارسازي او اشاره میکند و میفرماید:
65 . إِنَّ عِبَادِي لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطنٌ وَکَفَی بِرَبِّکَ وَکِیلًا در حقیقت بندگانم را براي تو هیچ تسلّطی بر آنان نیست؛ و کارسازي
نکتهها و اشارهها: 1. مضمون این آیه در آیهي 42 سورهي حجر نیز آمده است. 2. در این آیه اشاره شده «. پروردگارت کافی است
که اگر کسی واقعاً بنده و مطیع خدا باشد، خدا هم وکیل و کارساز اوست و در برابر دامهاي شیطانی از او حمایت میکند و اجازه
در این آیه امام علی علیه السلام « بندگان » نمیدهد که شیطان بر او تسلّط یابد. 3. در برخی احادیث روایت شده که مقصود از
البته روشن است که این گونه احادیث مصداق کامل آیه را بیان میکند، ولی موجب انحصار مفهوم آیه نمیشود بلکه «1» . است
آموزهها و پیامها: 1. هر کس پیرو شیطان نبود و بندهي خدا «2» . پیروان و دوستداران امام علی علیه السلام را نیز شامل میشود
شد، نسبت به تسلّط شیطانی بیمه میشود. 2. کارسازي و حمایت خدا براي بندگانش کافی است. 3. بندهي خدا باشید و بر او تکیه
کنید تا شیطان بر شما مسلّط نشود. *** ص: 119
خداشناسی فطري در صحنه دریا
قرآن کریم در آیهي شصت و ششم سورهي اسراء به خداشناسی از طریق دریانوردي اشاره میکند و میفرماید: 66 . رَبُّکُمُ الَّذِي
یُزْجِی لَکُمُ الْفُلْکَ فِی الْبَحْرِ لِتَبْتَغُواْ مِن فَضْ لِهِ إِنَّهُ کَانَ بِکُمْ رَحِیماً پروردگارتان کسی است که کشتی را در دریا براي شما به حرکت
در میآورد، تا از بخشش او (بهره) جویید؛ [چرا] که او نسبت به شما مهرورز است. نکتهها و اشارهها: 1. در این آیه به شناخت
استدلالی خدا از طریق دریانوردي و نظام حاکم بر حرکت کشتیها اشاره شده است. اولًا، آب به صورت مرکبی راهوار آفریده شد.
ثانیاً، وزن حجمی برخی اشیا کمتر از آب است و روي آن میمانند. ثالثاً، نیروي محرك باد و غیر آن در اختیار بشر گذاشته شد.
رابعاً، وسایل راهیابی، همچون ستارگان و قطبنما در اختیار بشر گذاشته شد، تا بتواند بر کشتی سوار شود و در جستوجوي
صفحه 38 از 127
نعمتهاي الهی حرکت کند. آري؛ او چنین خداي مهربانی است. 2. فضل و بخشش خدا معناي گستردهاي دارد که میتواند شامل
به دست آوردن اموال، صید انواع ماهیها و نیز نعمتهاي علمی شود. آموزهها و پیامها: 1. خدا را از راه دریانوردي و با مطالعهي
حرکت کشتیها بشناسید. 2. خدا به خاطر مهربانی و پرورشگري، به شما امکانات دریانوردي داد. *** تفسیر قرآن مهر جلد
دوازدهم، ص: 120 قرآن کریم در آیهي شصت و هفتم سورهي اسراء به ظهور خداشناسی فطري انسان در خطرهاي دریایی اشاره
میکند و میفرماید: 67 . وَإِذَا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فِی الْبَحْرِ ضَ لَّ مَن تَدْعُونَ إِلَّآ إِیَّاهُ فَلَمَّا نَجَّیکُمْ إِلَی الْبَرِّ أَعْرَضْ تُمْ وَکَ انَ الْإِنسنُ کَفُوراً و
هنگامی که در دریا به شما زیان رسد، هر کس را جز او بخوانید، (از نظر شما) گم میشود؛ و هنگامی که شما را به خشکی نجات
بخشد، روي میگردانید؛ و انسان، بسیار ناسپاس است! نکتهها و اشارهها: 1. در این آیه به خداشناسی فطري اشاره شده است که در
هنگام خطرها (به ویژه در دریا) پردههاي تقلید و تعصب کنار میرود و نور توحید و خداپرستی در آینهي فطرت انسان جلوهگر
میشود و در این هنگام است که معبودهاي خیالی از ذهن محو میشوند و انسان فقط خدا را میخواند و از او کمک میجوید.
آري؛ فطرت انسانها یکی از سادهترین، بهترین و نزدیکترین راههاي خداشناسی است. 2. فطرت خداجویی و خداشناسی و
خداپرستی در همهي انسانها وجود دارد و هر گاه از همه جا و همه کس ناامید شدند، به یاد مبدأ بزرگ هستی میافتند و
ناخودآگاه او را میخوانند و کمکهاي غیبی او را با تمام وجود در زندگی خویش حس میکنند. آري: در اندرون منِ خستهدل
ندانم کیست که من خموشم و او در فغان و در غوغاست 3. هر چند خطرها سبب برطرف شدن پردههاي غفلت و زمینهساز
بازشناسی خدا در فطرت انسان میشوند، ولی این بدان معنا نیست که اساس خداپرستی، ترس از عوامل طبیعی است؛ این حوادث
پس خداشناسی و خداپرستی بر «1» . یادآور ص: 121 خداست، نه این که علت اعتقاد به خدا باشد
. شناخت استدلالی استوار است که با فطرت انسان سازگار است، هر چند خود فطرت نیز از راههاي خداشناسی به شمار میآید. 4
انسان کمظرفیت و بسیار ناسپاس است؛ یعنی پس از آن که در هنگام خطرها، امدادهاي غیبی به سراغ او آمد و نجات یافت، باز به
سوي شرك بازمیگردد و خدا را فراموش میکند. گهی کاندر بلا مانی خدا خوانی چو بازت عافیت بخشد سر از طاعت بگردانی
(سعدي) این غفلت به خاطر آن است که پس از برطرف شدن خطر و بازگشت به زندگی عادي، باز دلبستگیهاي دنیایی و
پردههاي غرور، گناه، تقلید و تعصب، بر دل انسان سایه میافکند و چهرهي تابناك حق را میپوشاند. البته این حالات ناپایدار و
دگرگونیهاي سریع مخصوص انسانهاي بیایمان است؛ مؤمنان ساخته شده پرظرفیت هستند و مشکلات آنان را متزلزل نمیکند و
همیشه به یاد خدا میمانند. خدا را در فراخی خوان و در عیش و تن آسایی نه چون کارت به جان آید خدا از جان و دل خوانی
آموزهها و پیامها: 1. خدا را از طریق فطرت و در هنگام مشکلات بشناسید. 2. انسانهاي بیایمان، بسیار کم ظرفیت و ناسپاس
3. فقط در هنگام مشکلات به یاد خدا نباشید (بلکه در هر حالی خدا را یاد کنید). هستند. ص: 122
. *** قرآن کریم در آیات شصت و هشتم و شصت و نهم سورهي اسراء به انسانهاي ناسپاس هشدار میدهد و میفرماید: 68 و 69
أَفَأَمِنتُمْ أَن یَخْسِفَ بِکُمْ جَانِبَ الْبَرِّ أَوْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حَاصِ باً ثُمَّ لَا تَجِ دُواْ لَکُمْ وَکِیلًا* أَمْ أَمِنتُمْ أَن یُعِیدَکُمْ فِیهِ تَارَةً أُخْرَي فَیُرْسِلَ عَلَیْکُمْ
قَاصِ فاً مِنَ الرِّیحِ فَیُغْرِقَکُم بِمَا کَفَرْتُمْ ثُمَّ لَاتَجِدُواْ لَکُمْ عَلَیْنَا بِهِ تَبِیعاً و آیا ایمن شدید از این که در کنار خشکی شما را در زمین فرو
برد، یا طوفان شن را بر شما بفرستد، سپس هیچ کارساز (و نگهبانی) براي خود نیابید؟!* یا ایمن شدید از این که بار دیگر شما را به
آن (دریا) باز گرداند، و تندباد شکنندهاي بر شما بفرستد، و شما را به خاطر کفرتان غرق سازد، سپس به خاطر آن (غرق سازي)،
براي خود هیچ خونخواهی در برابر ما نیابید؟! نکتهها و اشارهها: 1. در آیهي قبل به خطرهاي دریایی اشاره شد و اینک در این آیه
به خطرهاي خشکی اشاره شده است؛ یعنی انسانهاي ناسپاس گمان نکنند که اگر از دریا نجات یافتند و ناسپاسی کردند، از
محدودهي حکومت خدا خارج شدهاند، بلکه در خشکی هم خطر شکافتن زمین و طوفانهاي شنی آنان را تهدید میکند و اگر خدا
بخواهد افراد را به خاطر گناهانشان مجازات میکند. 2. خطر شکافتن زمین در هنگام زلزله یا سیل و نیز خطر طوفان شن هنوز هم از
صفحه 39 از 127
خطرهاي مهم است که هر ساله افراد زیادي را به کام مرگ فرو میبرد و خدا بدین وسیله به انسانهاي کافر کیش و ناسپاس هشدار
میدهد. ص: 123 آموزهها و پیامها: 1. انسانها در معرض خطرهاي خشکی و دریایی هستند (پس
در هنگام راحتی خدا را فراموش نکنند). 2. اگر عذاب الهی در رسد، بنیاد انسانهاي ناسپاس را برمیاندازد و هیچ کس به فریاد
آنان نمیرسد و خونخواهی نخواهند داشت. 3. به کفر و ناسپاسی آلوده نشوید که خدا انسانها را به خاطر این اعمال مجازات
میکند. *** قرآن کریم در آیهي هفتادم سورهي اسراء به کرامت انسان و برتري او بر سایر موجودات اشاره میکند و میفرماید:
70 . وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی ءَادَمَ وَحَمَلْنهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنهُمْ مِّنَ الطَّیِّبتِ وَفَضَّلْنهُمْ عَلَی کَثِیرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِ یلًا و بیقین فرزندان آدم را
گرامی داشتیم؛ و آنان را در خشکی و دریا، (بر مرکبها) سوار کردیم؛ و آنان را از پاکیزهها روزي دادیم؛ و ایشان را بر بسیاري از
کسانی که آفریدیم، کاملًا برتري دادیم. نکتهها و اشارهها: 1. برخی از مفسران کرامت انسان را در امتیازات جسمی همچون اندام
موزون و قامت راست و انگشتان ظریف و کارآمد و قدرت او دانستهاند، ولی برخی دیگر از مفسران کرامت انسان را به خاطر
امتیازها روحی و استعدادهاي عالی و نیروي عقل و شناخت خدا و اطاعت او دانستهاند. البته همهي این امتیازها در انسان جمع است
و مانعی ندارد که کرامت انسان و گرامیداشت او توسط خدا، براي همهي این امتیازها باشد. چو یزدانت مکرّم کرد و مخصوص
است؛ « جمیع » در این آیه به معناي « کثیر » . چنان زي در میان خلق عالَم که گر وقتی مقام پادشاهیت نباشد، همچنان باشی مکرّم 2
البته این برتري به خاطر «1» . یعنی انسان برتر از تمام موجودات دیگر است؛ زیرا حتی فرشتگان نیز بر انسان سجده و خضوع کردند
آن است که انسان داراي ابعاد مادي و معنوي است، که میتواند پرورش یابد و به سوي تکامل نامحدود پیش برود. 3. مقصود از
برتري انسان بر سایر موجودات آن نیست که تک تک انسانها از همهي موجودات و فرشتگان برترند؛ چراکه برخی انسانها که
ستمگرند از حیوانات نیز پستترند. پس مقصود، برتري گوهر انسان بر گوهر سایر موجودات است؛ یعنی نوع انسانها داراي
استعداد تکامل هستند و میتوانند تا مراتب عالی تکامل پیش بروند. قیمت خویش خسیس مکن که تو در اصل جوهري نابی
اشاره شده است. این تعبیر در قرآن معمولًا با مدح و احترام بیان شده است، در حالی که « بنی آدم » (سعدي) 4. در این آیه به برتري
به جنبهي « بنی آدم » همراه با صفات ظلوم و جهول آمده است. از این تفاوت تعبیرات استفاده میشود که واژهي « انسان » واژهي
به همهي جنبههاي بشر (جنبههاي مثبت و منفی) اشاره دارد. 5. در این آیه به سه موهبت « انسان » استعدادهاي مثبت بشر، ولی واژهي
الهی که موجب کرامت انسان شده، اشاره شده است: ص: 125 الف) مرکب و وسیلهي حمل و نقل
در دریا و خشکی؛ ب) روزيهاي پاکیزه؛ ج) فضیلت انسان بر سایر موجودات. 6. در این آیه نخست به نعمت وسایل سفر و مرکب
انسانها در دریا و خشکی اشاره شده است. این اشاره یا بدان جهت است که بدون حرکت، برکتی در کار نیست و انسان ساکن
نمیتواند از نعمتها و روزيهاي الهی استفاده کند و براي حرکت نیز نیازمند وسیلهي سفر و مرکب هستیم که گاهی حیوانات و
. گاهی وسایلی همچون، هواپیما و کشتی است. و یا براي یادآوري سلطهي انسان بر پهنهي زمین اعم از دریا و خشکی است. 7
هر چیز پاك و پاکیزه را شامل میشود و به نعمتهاي متنوع و گستردهي مادي و معنوي اشاره دارد که روزي انسان میشود « طیّب »
چراکه یکی از روزيهاي پاکیزهي انسان دانش است. «1» ؛ و از این روست که در برخی احادیث این واژه را اشاره به علم دانستهاند
آموزهها و پیامها: 1. انسان گل سر سبد جهان هستی است. 2. انسان در نزد خدا گرامی و برتر از سایر موجودات است (پس باید
این مقام را با پیمودن مسیر تکامل و استفادهي صحیح از نعمتهاي الهی و پیروي از حق حفظ کند). 3. وسیله و مرکب سواري از
. نخستین نعمتهاي الهی است که موجب کرامت انسان میشود. 4. دادن غذاهاي پاکیزه و نیکو، نوعی گرامیداشت انسان است. 5
جایگاه خود را در میان موجودات و هستی بشناسید (و قدر آن را بدانید). *** ص: 126 قرآن
کریم در آیات هفتاد و یکم و هفتاد و دوم سورهي اسراء با اشاره به دو گروه سعادتمند و کوردل، به بازتاب نقش رهبري و
کوردلی افراد در رستاخیز اشاره میکند و میفرماید: 71 و 72 . یَوْمَ نَدْعُواْ کُلَّ أُنَاسٍ بِإِممِهِمْ فَمَنْ أُوتِیَ کِتبَهُ بِیَمِینِهِ فَأُوْلئِکَ یَقْرَءُونَ
صفحه 40 از 127
کِتبَهُمْ وَلَا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا* وَمَن کَانَ فِی هذِهِ أَعْمَی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمَی وَأَضَلُّ سَبِیلًا (یاد کن) روزي را که هر (گروهی از) مردم را با
پیشوایشان فرا میخوانیم؛ و هر کس نامه (عمل) ش به دست راستش داده شود، پس آنان نامه (اعمال) شان را (با شادي)
میخوانند؛ و کمترین ستمی نخواهند شد. * و [لی هر کس در این (جهان) کور (دل) باشد، پس او در آخرت (نیز) کور (دل) و
معناي وسیع آن است که شامل پیامبران، امامان، کتابهاي آسمانی، دانشمندان « امام » گمراهتر است. نکتهها و اشارهها: 1. مقصود از
و همهي پیشوایان حق و باطل میشود. و از این روست که برخی احادیث اهل بیت علیهم السلام این آیه را اشاره به رهبري پیامبر
را بیان کردهاند، « امام » البته این گونه احادیث مصداقهاي «1» . صلی الله علیه و آله و امامت حضرت علی و ائمه بعدي دانستهاند
ولی همان طور که در برخی احادیث اشاره شده، مفهوم آیه وسیع است و شامل همهي امامان حق و باطل و حتی کتابهاي آسمانی
2. در این آیه به نقش مهم رهبري در دنیا و بازتاب آن در آخرت اشاره شده است؛ یعنی پیوند رهبري «2» . و سنت پیامبران میشود
و امامت با پیروان آنان چنان محکم است که ص: 127 در جهان دیگر نیز این پیوند منعکس میشود
و مردم به نام امامان و رهبران خویش خوانده میشوند و به دنبال رهبر خود راهی بهشت یا دوزخ میگردند. 3. وجود امام در هر
عصري و براي هر مردمی لازم است؛ زیرا اگر در رستاخیز همهي مردم با امام خویش فراخوانده میشوند لازم است که هر ملتی در
هر عصري امامی داشته باشد که از او پیروي کند. در احادیث شیعه و سنی روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس
و نیز از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمودند: آري؛ به خدا «1» . بدون امام از دنیا برود، به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است
سوگند، صفحهي زمین هرگز از رهبري قیام کننده خالی نشود، خواه ظاهر و آشکار باشد، یا بیمناك و پنهان، تا نشانهها و
اعمی در این آیه، کوريِ چشمِ سر نیست، بلکه نابینایی خرد انسان و نداشتن بصیرت » 4. مقصود از «2» . حجتهاي الهی باطل نشود
و کوردلی است. یعنی کسی که پردههاي جهل، غرور، تعصّب، لجاجت و شهوت بر چشم دل و عقل او پرده افکنده است، توان
دیدن حقایق را ندارد و نشانههاي خدا را در طبیعت درون فطرت خود نمیبیند و از واقعیتهاي تاریخ بشریت عبرت نمیآموزد.
آري؛ چه بسیارند افرادي که چشم سر دارند اما کوردل هستند و چه بسیارند افرادي که چشم سر ندارند ولی روشندل هستند و
حقایق هستی را درك میکنند. 5. در آیهي دوم به بازتاب عقاید و اعمال انسان در رستاخیز اشاره شده است؛ یعنی کسی که در
این دنیا هدایت و بصیرت نیافته و نور حق بر دل او ص: 128 نتابیده و کوردل مانده است، در
آخرت نیز راه سعادت و بهشت را نمیرود و به صورت فردي نابینا وارد عرصهي محشر میشود. 6. در برخی احادیث روایت شده
که مقصود از کوردلی در این آیه، کسانی هستند که نشانههاي خدا را در آسمانها و زمین درك نمیکنند و یا کسانی که
استطاعت بر حج دارند، ولی تا پایان عمر به حج نمیروند (یعنی اسرار عبادي و سیاسی حج را درك نمیکنند) و یا کسانی که
البته این گونه احادیث مصادیق کوردلی را بیان میکند و «1» . فضایل اهل بیت علیهم السلام را نمیبینند و با آنان دشمنی میورزند
گرنه معناي آیه منحصر در این مصادیق نیست. آموزهها و پیامها: 1. هر ملتی رهبر و امامی دارد که سرنوشت آنها با او گره خورده
است (پس دقت کنید که پیرو چه کسی هستید). 2. کارهاي انسان در پروندهي اعمالش نوشته میشود و کوچکترین ظلمی به
ببیند شما در آن چه ثبت کردهاید). 3. سنّت و قانون الهی آن است که کوردلان دنیا در آخرت نیز کور محشور ) «2» کسی نمیشود
میشوند (پس مراقب باشید که در دنیا کور دل نباشید). 4. مردم به دو گروه سعادتمندان پیرو خط امامت و رهبري و کوردلان
گمراه تقسیم میشوند (پس ببینید شما از کدامین گروه هستید). 5. در انتخاب رهبر و ثبت نامهي اعمالتان دقت کنید که در
رستاخیز ملازم شما هستند. *** ص: 129 قرآن کریم در آیات هفتاد و سوم تا هفتاد و پنجم
سورهي اسراء با بیان تلاش دشمنان براي انحراف پیامبر صلی الله علیه و آله، به عصمت ایشان اشاره کرده و با هشدار میفرماید:
75 . وَإِن کَ ادُواْ لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِي أَوْحَیْنَآ إِلَیْکَ لِتَفْتَرِيَ عَلَیْنَا غَیْرَهُ وَإِذاً لَّاتَّخَ ذُوكَ خَلِیلًا* وَلَوْلَآ أَن ثَبَّتْنکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ -73
إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا* إِذاً لَّأَذَقْنَیکَ ضِ عْفَ الْحَیَوةِ وَضِعْفَ الْمَمَاتِ ثُمَّ لَاتَجِدُ لَکَ عَلَیْنَا نَصِیراً و یقیناً نزدیک بود که تو را از آنچه به سوي
صفحه 41 از 127
تو وحی کردهایم، به فتنه در اندازند (و منحرف سازند،) تا غیر آن را بر ما دروغ بندي؛ و در آن صورت، تو را به دوستی خود
برگزینند.* و اگر تو را استوار نمیداشتیم، بیقین نزدیک بود اندك چیزي به سوي آنان تمایل پیدا کنی.* و در آن صورت، دو
برابر (عذاب در) زندگی و دو برابر (پس از) مرگ به تو میچشاندیم؛ سپس در برابر ما، هیچ یاوري براي خود نمییافتی! شأن
استفاده «2» که از مضمون مشترك آنها و برخی احادیث «1» نزول: در مورد این آیه شأن نزولهاي متعددي روایت شده است
میشود که مشرکان میکوشیدند که به هر صورت پیامبر صلی الله علیه و آله را فریب دهند و کمی منحرف سازند، اما خداي متعال
به وسیلهي عصمت، ایشان را ثابت قدم داشت و ص: 130 تلاش مخالفان را ناکام گذاشت. و از این
روست که روایت شده پیامبر صلی الله علیه و آله بعد از نزول این آیه فرمودند: خدایا چشم بر هم زدنی، تا ابد مرا به خود وامگذار.
نکتهها و اشارهها: 1. آیهي اول به حالت بشري و عادي پیامبر صلی الله علیه و آله اشاره دارد که مقتضاي آن این است که به «1»
خاطر رعایت مصلحتها در برابر دشمن گاهی از خود انعطاف نشان دهد تا سران کفر را به طرف اسلام بکشاند و از درگیري
بیشتر جلوگیري کند. و آیهي دوم به حالت روحانی، لطف الهی و عصمت اشاره دارد که شامل حال پیامبر صلی الله علیه و آله
شده است و او را از تمایل به کفار و انحراف حفظ میکند. و حاصل این آیات آن است که پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر
2. برخی بهانهجویان «2» . حالت بشري، همچون دیگران در لب پرتگاه قرار میگیرد، ولی تأیید الهی و عصمت او را حفظ میکند
خواستهاند آیات فوق را دستاویزي براي نفی عصمت پیامبر صلی الله علیه و آله قرار دهند، ولی با تفسیري که ارائه شد، روشن
اشاره شده است؛ یعنی « تثبیت الهی » گردید که این آیات خود دلیل بر عصمت پیامبر صلی الله علیه و آله است؛ زیرا در این آیات به
خدا فکر، عواطف و اعمال پیامبر صلی الله علیه و آله را در راه خود ثابت قدم کرد و این تأیید الهی در موارد مشابه نیز براي پیامبر
صلی الله علیه و آله وجود دارد و این همان عصمت است. 3. آیهي سوم هشداري به پیامبر صلی الله علیه و آله و همهي رهبران الهی
که اگر ص: 131 منحرف شوند، آنان نیز همچون بقیهي مردم مجازات میشوند، بلکه «3» است
مجازات رهبران دو چندان است. 4. قرآن کریم در مورد رهبران الهی و همسران پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله یادآور شده که
ثواب و مجازات بر اساس آگاهی و عقل انجام دهندهي آن، «1» ؛ اگر منحرف شوند، عذاب دو چندان (یا چند برابر) خواهند داشت
کم و زیاد میشود؛ یعنی اگر انسانهاي دانشمند و باایمان قوي یا بستگان پیامبر صلی الله علیه و آله گناه کوچکی مرتکب شوند،
همچون گناهان کبیرهي مردم ناآگاه است. از این روست که در احادیث روایت شده: ثواب به اندازهي عقل آدمی داده میشود.
. آموزهها و پیامها: 1 «3» . در قیامت) هفتاد گناه از انسان جاهل آمرزیده میشود قبل از آن که یک گناه عالِم بخشیده شود ) «2»
دشمنان حتی نسبت به منحرف ساختن پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نیز طمع داشتند (پس شما مراقب خود باشید). 2. تا از خدا
روي برنتابید، مخالفان اسلام دوست شما نمیشوند (پس هرگاه دوست شما شدند، بدانید که عقب گردي در کار شما حاصل شده
است). 3. عصمت الهی، پیامبر اسلام را از انحراف نجات میداد. 4. در هر مقامی هستید به دشمن اسلام متمایل نشوید که عذابی
چند ص: 132 برابر خواهید داشت. 5. اگر حمایت و یاري خدا نباشد مخالفان شما را منحرف
*** «1» .( میسازند (پس خودتان را به او بسپارید
قوانین و سنت هاي ثابت الهی
قرآن کریم در آیات هفتاد و ششم و هفتاد و هفتم سورهي اسراء به مشرکان در موارد توطئه علیه پیامبر صلی الله علیه و آله هشدار
میدهد و با بیان قانون و سنت دایمی خدا در این موارد میفرماید: 76 و 77 . وَإِن کَادُواْ لَیَسْتَفِزُّونَکَ مِنَ الْأَرْضِ لِیُخْرِجُوكَ مِنْهَا وَإِذاً
لَّایَلْبَثُونَ خِلفَکَ إِلَّا قَلِیلًا* سُنَّۀَ مَن قَدْ أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِنْ رُّسُلِنَا وَلَا تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْوِیلًا و نزدیک بود، که تو را از [این سرزمین بَرکَنند، تا
از آن جا بیرونت کنند؛ و در این صورت پس از تو، جز اندکی، درنگ نمیکردند.* (این) روش فرستادگان ماست که پیش از تو
صفحه 42 از 127
فرستادیم؛ و هیچ تغییري براي روش (و قانون) ما نخواهی یافت. شأن نزول: روایت شده که مشرکان تصمیم گرفتند پیامبر صلی الله
علیه و آله را از مکه تبعید کنند، سپس نظر آنان تغییر کرد و تصمیم گرفتند که او را ترور نمایند و از این رو خانهي آن حضرت را
محاصره کردند ولی با فداکاري امام علی علیه السلام، پیامبر صلی الله علیه و آله به صورت اعجازآمیزي از حلقهي محاصره نجات
تفسیر قرآن مهر «2» . یافتند و به سوي مدینه هجرت کردند. آیهي فوق بدین مناسبت فرود آمد و در مورد این توطئهها هشدار داد
که در اصل به معناي ریشه کن ساختن یا تحریک با سرعت و « لَیَسْتَفِزّونَک » جلد دوازدهم، ص: 133 نکتهها و اشارهها: 1. از تعبیر
مهارت است، استفاده میشود که مشرکان توطئهاي حساب شده داشتند، تا محیط را براي پیامبر صلی الله علیه و آله غیر قابل تحمّل
سازند و مردم را علیه او بشورانند، و سپس او را از مکه به نقطهاي دور تبعید کنند. 2. اگر مشرکان دست به این گناه و ناسپاسی
بزرگ میزدند و پیامبر دلسوز و نجاتبخشِ خود را از شهر تبعید میکردند، عذاب نابود کنندهي الهی به سرعت بر آنان فرود
میآمد. 3. در این آیات این سنّت و قانون تغییرناپذیر الهی بیان شده است که چنانچه ملتی چراغ هدایت خویش را به دست خود
بشکند و طبیب و عامل نجات خود را از شهر اخراج کند، به خاطر این گناه و ناسپاسی گرفتار مجازات الهی خواهد شد. 4. خدا بین
مردم و ملتها تفاوتی نمیگذارد و قوانین اجتماعی او در شرایط مساوي، به صورت یکسان در مورد همه اجرا میشود؛ چون
سنتهاي الهی بر اساس علم و حکمت پایهگذاري شده و تخلّفناپذیر و تغییرناپذیر است؛ یعنی همچون قوانین بشري نیست که بر
اساس منافع، علم ناقص یا خودکامگیها پایهگذاري شده باشد و بر اساس تغییر این امور نیز تغییر کند. آموزهها و پیامها: 1. اگر
آزار مخالفان از حدّ بگذرد، گرفتار عذاب الهی میشوند. 2. خدا حامی رهبران الهی در طول تاریخ است. 3. قوانین و سنتهاي
الهی تغییرناپذیر است. *** ص: 134 سنتها و قوانین الهی الف) قانونمندي جامعه: 1. سنتهاي
2. خدا میخواهد سنتهاي ملتهاي پیشین را براي شما بیان .( الهی تغییر نمیکند (اسراء، 77 ؛ احزاب، 62 ؛ فاطر، 43 و فتح، 23
3. پیش از شما، سنتهایی وجود داشت؛ پس در روي زمین گردش کنید و ببینید سرانجام .( کند و بدانهاراهنمایی نماید (نساء، 22
4. خدا سرنوشت هیچ قوم (و ملتی) را تغییر نمیدهد، مگر آنچه را در خودشان .( تکذیبگران چگونه بوده است (آلعمران، 137
است تغییر دهند (رعد، 11 و انفال، 53 ). ب) اقسام سنتها و قوانین الهی حاکم بر فرد و جامعه در طول تاریخ: اول: قوانین فراگیر
2. سنت هدایت ؛( بدون قید و شرط (: مطلق): 1. سنت هدایت تکوینی (راهنمایی وجودي) همهي موجودات (طه، 5 و بلد، 10
3. سنت و قانون همگانی آزمایش مردم به ؛( تشریعی از طریق فرستادن پیامبران براي ملتها (یونس، 47 ؛ نحل، 36 و فاطر، 24
3 و ...). دوم: ، 144 و 186 ؛ عنکبوت، 2 ، وسیلهي ترس، گرسنگی، نقص اموال و جانها و ... (بقره، 155 و 214 ؛ آلعمران، 140
20 ) و - قوانین خاص (سنتهاي داراي قید و شرط): 1. قانون امداد: امداد الهی به مردم به وسیلهي عطاي پروردگار (اسراء، 18
2. محبوب شدن و امداد الهی به مؤمنان (و پیروزي آنان در میدان جنگ) (روم، 47 )؛ ص: 135
3. زیاد شدن نعمتهاي معنوي و اخروي در اثر ایمان و کردار شایسته (یونس، ؛( زینت داده شدن ایمان در دل انسانها (حجرات، 8
5. پیروزي نهایی حق و نابودي نهایی باطل و پیروزي ؛( 4. زیاد شدن نعمتهاي مادي و دنیوي در اثر ایمان و تقوا (اعراف، 96 ؛(9
.7 ؛( 6. حکومت شایستگان و مستضعفان بر زمین (انبیاء، 104 و قصص، 5 ؛( حق در میدان استدلال و برهان (اسراء 81 و انفال، 8
8. قانون زینت دادن اعمال: - جلوه دادن اعمال هر ملت براي آنان ؛( گناهکاري، عامل گمراهی و تکذیب آیات الهی (روم، 10
(انعام، 108 )؛ - جلوه دادن اعمال افراد براي آنها توسط شیطان (انفال، 48 ؛ نمل، 63 ؛ نحل، 63 و ...)؛ - جلوه دادن اعمال غیرمؤمنان
9. مهلت دادن به کافران و گناهکاران و گرفتن تدریجی آنان (آلعمران، 178 ؛ طارق، 17 ؛ نحل، ؛( براي آنها توسط خدا (نمل، 4
11 . قانون ؛( 10 . تسلط و فسادگري ثروتمندان اسرافگر و گناهکار زمینهساز هلاکت ملتها (اسراء، 16 ؛( 61 و اعراف، 182 و 183
103 و ...)؛ 12 . گرفتاري افراد با دست آورد خودشان (رعد، ،86 ، استیصال و درماندگی کافران در برابر عذاب الهی (اعراف، 84
31 ؛ شوري، 30 و ...). ص: 136
صفحه 43 از 127
نماز
قرآن کریم در آیهي هفتاد و هشتم سورهي اسراء به سه وقت نمازهاي واجب اشاره میکند و میفرماید: 78 . أَقِمِ الصَّلَوةَ لِدُلُوكِ
الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ الَّیْلِ وَقُرْءَانَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْءَانَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُوداً نماز را از زوال خورشید (: هنگام ظهر) تا نهایت تاریکی شب (:
نیمه شب) بر پا دار؛ و (بویژه) خواندن (نماز) بامداد را [مراقبت کن؛ چرا] که خواندن (نماز) بامداد مورد مشاهده (فرشتگان) است.
است و در اصطلاح به معناي ظهر و « متمایل شدن » یا « مالش دادن » در اصل به معناي « دُلُوكِ الشَ مس » نکتهها و اشارهها: 1. تعبیر
هنگام زوال خورشید از دایرهي نصف النهار است؛ چرا که انسان در هنگام ظهر از شدت تابش نور خورشید چشم خود را میمالد یا
به معناي شدت تاریکی است « غَسَق اللَیل » خورشید در این هنگام از دایرهي نصف النهار به سمت مغرب متمایل میشود. 2. تعبیر
که در نیمهي شب از هر زمان بیشتر است و در این جا مقصود نماز مغرب و عشاء است که تا نیمهي شب فرصت دارد. 3. تعبیر
شاید این تعبیر «1» ؛ به معناي چیزي است که در هنگام طلوع فجر قرائت میشود که در این جا مقصود نماز صبح است « قُرآنَ الفَجر »
بدین جهت به نماز صبح گفته میشود که در نماز، قرآن (حمد و سوره) قرائت میشود. 4. در احادیث اهل بیت علیهم السلام نیز
تفسیر قرآن مهر جلد «2» . این آیه را اشاره به زمان نمازهاي واجب یومیه (یعنی نماز ظهر و عصر، مغرب و عشاء و صبح) دانستهاند
و تنها در این آیه است «2» و گاهی به وقت سه نماز اشاره شده است «1» 5. در آیات قرآن گاهی به یک نماز دوازدهم، ص: 137
که به وقت پنج نماز واجب اشاره شده است. البته در قرآن جزئیات اوقات نماز، رکعتها و احکام آنها بیان نشده و این مطالب
توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام تبیین گردیده است. 6. در این آیه براي ظهر تا شب و تا صبح فردا
برنامهي عبادي اعلام شده است، اما از صبحگاهان تا ظهر برنامهاي اعلام نشده است، شاید به خاطر آن که این زمان براي کار و
زندگی و معاش روز مره است. 7. در این آیه بیان شده که نماز صبح مورد توجه و مشاهده است و در احادیث روایت شده که
مقصود مشاهدهي فرشتگان است؛ زیرا نماز صبح در پایان شب و آغاز صبح است، پس فرشتگان شب و روز، هر دو، آن را مشاهده
از این تعبیر استفاده میشود که بهترین زمان براي اداي نماز صبح همان لحظات آغاز طلوع فجر است. آموزهها و «3» . میکنند
پیامها: 1. از ظهر تا شام و بامدادان به یاد خدا باشید و نماز بخوانید. 2. نماز صبح اول وقت، مورد توجه ویژهي (فرشتگان الهی)
است. *** ص: 138 قرآن کریم در آیهي هفتاد و نهم سورهي اسراء به نماز شب و ثمرات آن اشاره
میکند و میفرماید: 79 . وَمِنَ الَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَۀً لَّکَ عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَاماً مَّحْمُوداً و پارهاي از شب را به آن (خواندن قرآن
و نماز) بیدار باش؛ در حالی که (عبادتی) افزون براي توست؛ باشد که پروردگارت تو را به مقامی پسندیده برانگیزد. نکتهها و
است که در باب تفعُّل به معناي از بین بردن خواب و انتقال به حالت بیداري است « خواب » در اصل به معناي « تَهَجُّد » . اشارهها: 1
نافلهي » که در مجموع یازده رکعت است؛ یعنی چهار نماز دو رکعتی «2» و در اصطلاح به معناي بیداري براي نماز شب است «1»
که انجام آن مانند نماز صبح است جز آن که اذان و اقامه ندارد و قنوت نماز وتر « وَتْر » و یک رکعت نماز « شَفْع » و دو رکعت « شب
است و برخی مفسران این تعبیر را دلیل بر آن دانستهاند که « اضافه » به معناي « نافِله » 2. تعبیر «3» . هر چه طولانیتر شود بهتر است
.3 ص: 139 .«4» نماز شب اضافه بر نمازهاي پنجگانه، بر پیامبر صلی الله علیه و آله واجب بوده است
در احادیث اسلامی در مورد نماز شب تأکید و سفارش شده است؛ از جمله روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله به امام علی
و نیز از امام علی علیه السلام روایت شده که برخاستن (براي نماز) «1» .« بر تو باد نماز شب » : علیه السلام سه بار سفارش فرمود که
و نیز از پیامبر «2» . شب، موجب سلامتی بدن و خشنودي پروردگار و مشمول رحمت او شدن و تمسّک به اخلاق پیامبران است
و در احادیث از اهل بیت علیهم «3» . صلی الله علیه و آله روایت شده که نماز شب موجب نیکویی صورت در روز خواهد شد
4. این آیه پاداش نماز شب را امکان «4» . السلام روایت شده که گناهان و به ویژه دروغگویی سبب محرومیت از نماز شب میشود
صفحه 44 از 127
و مقام محمود هر مقامی است که در خور ستایش و پسندیده باشد، اما مقصود «5» ، و پسندیده دانسته است « مقام محمود » رسیدن به
از این تعبیر در این جا مقام ویژهاي است که در اثر عبادتهاي اختیاري و نماز در دل سحر، در آینده براي پیامبر صلی الله علیه و آله
5. در احادیث «6» . حاصل میشود و فایدهاش به همگان میرسد و ستایش همه را برمیانگیزد، پس این مقامی غیر از شفاعت نیست
اسلامی نیز روایت شده که مقصود از این مقام، همان مقام ص: 140 شفاعت پیامبر صلی الله علیه و
البته مقام قُرب و نزدیکی پیامبر صلی الله علیه و آله به خداست که سبب میشود به ایشان «1» ؛ آله یا نهایت قرب ایشان به خداست
اجازهي شفاعت بدهند. 6. مخاطب این آیه پیامبر صلی الله علیه و آله است، اما برخی مفسران محتواي آیه را براي همهي مؤمنان
دانستهاند؛ یعنی هر مؤمنی که به نماز و عبادت در دل شب بپردازد، از مقام محمود و شفاعت سهمی میبرد. نشان عاشق آن باشد
که شب با روز پیوندد ترا گر خواب میگیرد نه صاحب درد مشتاقی (سعدي) آموزهها و پیامها: 1. با نماز شب به مقام پسندیدهاي
برسید. 2. خدا به عبادات مستحبی و شبانه توجه ویژهاي دارد. *** قرآن کریم در آیهي هشتادم سورهي اسراء به سه عامل پیروزي
انسان در زندگی اشاره میکند و میفرماید: 80 . وَقُل رَّبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَل لِّی مِن لَّدُنْکَ سُلْطناً
پروردگارا، مرا (در هر کار،) با ورودي صادقانه وارد کن، و با خروجی صادقانه خارج ساز؛ و از نزدت براي من » : نِّصِ یراً و بگو
ص: 141 نکتهها و اشارهها: 1. این آیه به سه عامل پیروزي اشاره «. تسلّطی یاري بخش، قرار ده
کرده که از روح ایمان و توحید سرچشمه میگیرد؛ یعنی ورود صادقانه به کارها، خروج صادقانه از کارها و یاري الهی. 2. لازم
است پایهي اصلی هر کاري بر صداقت، راستی و درستی باشد و این خط تا پایان کار حفظ شود تا پیروزي به بار آورد و گرنه اگر
ورود به کار بر اساس دروغ و نیرنگ باشد و یا راستی تا پایان ادامه نیابد، در نهایت سبب شکست میشود. 3. در این آیه اشاره
شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و هر انسان دیگري نیازمند امداد الهی در کارهاست و امداد الهی شامل دلایل و منطق نیرومند،
دوستان جانباز، ارادهي قوي، فکر روشن و سلطهي الهی است. آري؛ این تکیه بر خدا و قطع وابستگی از غیر خداست که نیرویی
معنوي به انسان میبخشد و او را در کارها پیروز میکند. 4. هر چند این آیه خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله است و برخی
مفسران آن را در موارد خاصی همچون ورود به مدینه محدود کردهاند، اما آیه مفهوم وسیعی دارد و در حقیقت وظیفهي همهي
مسلمانان را بیان میکند، و اگر مسلمانان به این سه توصیهي قرآن و سه عامل پیروزي توجه کرده بودند و با صداقت وارد کارها
میشدند و تا آخر ادامه میدادند و به نیروي الهی اعتماد میکردند و به دشمن وابسته نمیشدند، نیرویی معنوي مییافتند که بر هر
آموزهها و پیامها: 1. لازم است خط اصلی مسلمانان از آغاز تا فرجام کارها بر اساس صداقت و درستی «1» . دشمنی پیروز میشدند
باشد. 2. راستی، پایداري صادقانه، تسلّط و یاري در کارها را از خدا بخواهید (که اینها عوامل پیروزي است). *** تفسیر قرآن
مهر جلد دوازدهم، ص: 142 قرآن کریم در آیهي هشتاد و یکم سورهي اسراء پیروزي حقپویان و نابودي باطل گرایان را نوید
حق آمد، و باطل نابود شد؛ [چرا] که باطل نابود » : میدهد و میفرماید: 81 . وَقُلْ جَآءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبطِلُ إِنَّ الْبطِلَ کَانَ زَهُوقاً و بگو
نکتهها و اشارهها: 1. قانون پیروزي حق و نابودي باطل در طول تاریخ و در مورد همهي ملتها جاري است. 2. باطل، «. شدنی است
صولت و دولتی دارد و کرّ و فرّي نشان میدهد ولی همچون کف روي آب عمرش کوتاه است و سرانجام پیروزي از آنِ حقپویان
است. 3. اصولًا باطل نابود شدنی است؛ چراکه باطل با قوانین آفرینش هماهنگ نیست و سهمی از حقیقت ندارد، پس بیریشه و
میان تهی است و نمیتواند براي مدت طولانی دوام بیاورد. 4. حق میآید و باطل از بین میرود؛ چراکه حق واقعیت دارد و همراه
5. در احادیث اهل بیت علیهم السلام روایت «1» . راستی، درستی و هماهنگ با قوانین آفرینش است و چنین حقیقتی پایدار است
البته این گونه «2» . شده که این آیه اشاره به قیام امام مهدي علیه السلام است که در عصر ایشان دولت باطل برچیده میشود
احادیث مصداق کامل این آیه را بیان میکند، ولی معناي آیه منحصر در این مورد نیست بلکه قانون کلی الهی است که در هر
6. این آیه نور امید را در دل مسلمانان زنده میکند و آیندهاي عصري مصداقی دارد. ص: 143
صفحه 45 از 127
روشن براي بشریت و مظلومان جهان به تصویر میکشد و به زندگی و مبارزات انسانها معنا میبخشد. آري؛ از نظر قرآن و اسلام،
زندگی هدفدار، جهتدار و معنادار است و پیروزي نهایی با حقمداران است. آموزهها و پیامها: 1. به آینده امیدوار باشید که
پیروزي از آنِ حق و حقگرایان است. 2. باطلگرایان آیندهاي تاریک دارند و سرانجام باطل نابود میشود. *** قرآن کریم در
آیهي هشتاد و دوم سورهي اسراء به شفابخشی و تأثیرات مثبت قرآن بر مؤمنان و تأثیرات منفی آن بر ستمکاران اشاره میکند و
میفرماید: 82 . وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْءَانِ مَا هُوَ شِفَآءٌ وَرَحْمَۀٌ لِّلْمُؤْمِنِینَ وَلَا یَزِیدُ الظلِمَینَ إِلَّا خَسَاراً و از قرآن، آنچه را که آن درمان و رحمتی
براي مؤمنان است، فرو میفرستیم؛ و [لی ستمکاران را، جز زیان، نمیافزاید. نکتهها و اشارهها: 1. شفابخشی و رحمتگري براي
ولی قرآن که به صورت تدریجی فرود میآید، هر بخشی از آن که نازل میشود به تنهایی مایهي شفا و «1» همهي آیات قرآن است
به معناي دور کردن بیماريهاي فکري و اخلاقی، ص: 144 « شفاء » 2. تعبیر «2» . رحمت است
اشاره به برکات معنوي و اخلاقی است که با تربیت قرآنی در وجود انسان جوانه میزند؛ « رحمت » عیبها و نقصهاست و تعبیر
یعنی شفا اشاره به مرحلهي پاكسازي و رحمت اشاره به مرحلهي نوسازي انسان است. 3. در این آیه با یک تشبیه جالب،
بیماريهاي جسمی و روحی را به همدیگر تشبیه کرده است که هر دو گاهی خطرناك هستند و نیاز به پزشک و دارو دارند.
بیماريهاي جسمی دردآور است و زودتر شناخت و درمان میشود اما بیماريهاي روحی پیشرو و مخفی است و تشخیص و
درمان آن مشکل و طولانی است. از این روست که خدا نسخه شفابخش قرآن را براي این گونه دردهاي بشریت فرستاده است و در
4. قرآن داروي مؤثر دردهاي فرد و جامعه است. قرآن نسخهي حیاتبخشی «1» . چند مورد، قرآن را شفابخش معرفی کرده است
براي بیماريهاي روحی و اخلاقی بشریت است و انسان را از بیماري جهل، کبر، غرور، حسد، نفاق و تفرقه نجات میبخشد. قرآن
بیماريهاي روحی و روانی بشر را معالجه میکند و ترسِ بدون دلیل انسانها را برطرف میسازد و به آنها امید، آرامش، ایمان و
توکّل میبخشد. قرآن بشریت را از بیماري وابستگی به دنیا، شهوتپرستیها، جنگ افروزيها و مسابقات تسلیحاتی کمرشکن
نجات میدهد و به سوي صلح و دوستی رهنمون میشود. 5. قرآن کریم انسان را از چند نوع بیماري شفا میبخشد: الف) از
بیماريهاي روانی: بهداشت روانی انسان را تأمین میکند و او را به آرامش، اطمینان، توکّل و تعادل روانی میرساند. تفسیر قرآن
مهر جلد دوازدهم، ص: 145 ب) از بیماريهاي جسمی: اولًا، با ممنوعیت برخی غذاهاي زیانآور، مثل مردار، خون و شراب از
بیماريها جلوگیري میکند، و ثانیاً، به وسیلهي معرفی برخی غذاهاي مفید و شفابخش، مثل عسل، او را به طرف سلامت جسمی و
شادابی رهنمون میشود. ج) از بیماريهاي روحی و اخلاقی: قرآن درمان بیماريهایی همچون خودبرتربینی، حسد، نفاق و شرك
است و انسان را به ایمان، فروتنی، همیاري و یکرنگی فرامیخواند. د) از بیماريهاي اجتماعی: قرآن شفابخش دردهاي مزمن
جامعهي بشریت، همچون تفرقه، جهل و ناامنی است و انسان را به وحدت، علم و امنیت فرا میخواند؛ همان طور که جامعهي
6. از امیرالمؤمنان علی علیه السلام روایت شده که فرمودند: از این «1» . عقبماندهي عرب جاهلی را به جامعهاي متمدن تبدیل کرد
کتاب (قرآن) براي بیماريهاي خود شفا بخواهید و براي حلّ مشکلاتتان از آن یاري بطلبید؛ زیرا در این کتاب درمان بزرگترین
7. از امیر مؤمنان علی علیه السلام روایت شده که قرآن کریم داروي «2» . دردها هست، درد کفر، نفاق، گمراهی و ضلالت
یعنی دارویی است که تمام آن خیر و «3» ؛ شفابخشی است که (همچون داروهاي معمولی) خود سبب بیماريهاي دیگري نمیشود
برکت است و هیچ تأثیر نامطلوبی بر فکر، جان و روح آدمی ندارد. 8. قرآن سبب زیان ستمکاران میشود؛ چراکه آنان در اثر کفر،
نفاق و لجاجت و تعصب، پردهاي بر عقل، دل و فطرت خود انداختهاند و هر جا نورِ ص: 146 حق
میبینند، با آن ستیز و مقابله میکنند و این مقابله سبب افزایش کفر و عناد آنان میشود. آري: باران که در لطافت طبعش ملال
نیست در باغ لاله روید و در شورزار خس آموزهها و پیامها: 1. قرآن براي مؤمنان نسخهاي شفابخش و رحمتگر و دارویی پاكساز
و نوساز است. 2. ستمکاران نه تنها از قرآن بهرهي مثبت نمیبرند، بلکه با لجاجت و مخالفت با آن، بر زیانکاري خویش میافزایند.
صفحه 46 از 127
3. شفاي دردهاي (عقیدتی، روحی و روانی) خود را در قرآن بجویید. *** قرآن کریم در آیات هشتاد و سوم و هشتاد و چهارم
اشاره میکند و « رفتار هر کس به مقتضاي طبعش » سورهي اسراء با بیان کمظرفیتی، ناسپاسی و نومیدي انسان، به قانون کلی
میفرماید: 83 و 84 . وَإِذَآ أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنسنِ أَعْرَضَ وَنَئَا بِجَ انِبِهِ وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ کَ انَ یَئُوساً* قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَی شَاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ
بِمَنْ هُوَ أَهْدَي سَبِیلًا و هنگامی که به انسان نعمت میبخشیم، روي میگرداند و خودش (متکبرانه) دور میشود؛ و هنگامی که بدي
همه بر طبق (روش و خُلق و ساختار خود ساخته) خویش عمل میکنند؛ و پروردگارتان » : به او میرسد، بسیار ناامید میشود!* بگو
نکتهها و اشارهها: 1. انسانهاي بیایمان یا سست ایمان، به هنگام به دست آوردن «. داناتر است، به کسی که او رهیافتهتر است
نعمتها آنچنان مغرور میشوند که بخشندهي نعمت را به کلی فراموش ص: 147 میکنند و حتی
با تکبّر از او روي برمیتابند. این نوعی بیماري اخلاقی است. 2. برخی انسانها آنقدر کم استقامت هستند که با کمترین ناراحتی
افکارشان در هم میریزد و ناامید میشوند و این هم نوعی بیماري اخلاقی است. 3. این نقاط ضعف و کمظرفیتی مخصوص انسان
تربیت نایافته است، و گرنه دوستان خردمند خدا و مؤمنان تربیت شده در مکتب وحی روحشان همچون اقیانوس است و در مقابل
نعمتها یا مشکلات متزلزل نمیشوند و گرفتار غرور یا ناامیدي نمیگردند، بلکه مشکلات بر استقامت، توکّل و اعتماد به نفس
طبیعت ذاتی انسان نیست و « شاکِله » آنان میافزاید؛ زیرا آنان به ذات پاك الهی تکیه میکنند و به رحمت او امیدوارند. 4. منظور از
که انسان در اثر تکرار اعمال اختیاري، به صورت ملکات «1» بر جبر دلالت ندارد، بلکه مقصود عادات، سنتها و روشهایی است
این ملکات اعمال انسان را شکل میدهد و خط او را در زندگی مشخص میسازد. و همان طور که در برخی «2» . به دست میآورد
این تعبیر حتی شامل اعتقادات و نیّتهاي انسان نیز میشود که رفتار انسان را مقیّد «3» احادیث اهل بیت علیهم السلام اشاره شده
5. این آیه به این نکتهي روانشناختی اشاره دارد که رفتار هر کس «4» . میسازد و شکل میدهد
ص: 148 برخاسته از باورها و عادتها و روشی است که در زندگی برگزیده است و هر چه هم آنها را پنهان سازد، در رفتار او
ظاهر خواهند شد. اگر کسی در هنگام نعمت گرفتار غرور میشود، نشانهي بیایمانی یا سستایمانی اوست و اگر کسی در هنگام
مشکلات ناامید میشود، نشانهي عدم توکّل او بر خداست؛ یعنی این ضعفهاي اخلاقی رابطهي مستقیم با باورها و اعتقادات
درونی دارد. آموزهها و پیامها: 1. انسان تربیت نایافته کم ظرفیت است و در برابر نعمت زیاد، مغرور و در برابر مشکلات مأیوس
. میشود. 2. غرور و ناامیدي دو بیماري اخلاقی است. 3. از فراوانی نعمت مغرور نشوید و از زیادي مشکلات مأیوس نگردید. 4
رفتار هر کس نشانهاي از عقاید، اخلاق، طبع و روش اوست. ***
روح